فراخوان مسابقه طراحی معماری ارتقا ء تدریجى سرپناه حداقل
بالاخره پس از ماه‌ها بحث و جدل، هماهنگی مربوط به «مسابقه طراحی ارتقاء تدریجی معماری سرپناه خودساخته حداقل در سکونتگاه های غیررسمی» به فراخوان عمومی رسید. ماه‌هایی که خود ما هم پا به پای خواندن متن‌ها و بحث روی تعریف‌ها، مفهوم‌ها و نحله‌های موضوع سرپناه خودساختة حداقل و به زبان خودمانی سرپناه انسان‌های بی‌جا شده و کم‌درآمد، دیدی واقعی‌تر پیدا کردیم.
تعریف سکونت به‌عنوان حق آدم‌ها به شهر، تعریف سرپناه، خانه، سکونتگاه، زاغه، حلبی‌آباد، کپر، آلونک، تعریف رسمی بودن و غیررسمی بودن، تعریف قانونی بودن و غیرقانونی بودن همه روی میز بود.
بحث روی علل ایجاد این سکونتگاه‌ها که قبلاً ناشی از توسعه نامتوازن و مهاجرت از روستا به شهر بود و حالا بیشتر از نزول اقشار چند دهک پایین جامعه، در شهرها هستند که باز به دلیل همان نبود توازن، لایه‌های زیادی زیر چرخ‌های توسعه به حاشیه‌ها رانده می‌شوند تا شاید امکان بقا یابند.
اینکه تحبیب‌های اولیه، تحدیدهای ثانویه و تخریب‌های عملی جوابی به مسئله نداده‌اند بلکه هر بار آن را پیچیده‌تر کرده‌اند، اینکه دنیا نسبت به این موضوع چه راهکاری در پیش‌گرفته و در بنگلادش، جاکارتا، کراچی، پنوم پن، داکا، نایروبی، بمبئی و کلکته و جز آن‌ها چگونه به موضوع نگاه کرده‌اند.
اگر مثل گروهی در دهه‌های 60 میلادی سرمایه‌گذاری در زمینه مسکن لایه‌های کم‌درآمد را غیراقتصادی بدانیم و به امید حل خود به خودی آن در شرایط بازار باشیم یا در پی ریشه‌کن کردن آن‌ها باشیم، کمکی به حل مسئله نکرده‌ایم. جوان بودن جمعیت این سکونتگاه‌ها، اختلاف شدید شرایط و امکانات زندگی در این سکونتگاه‌ها با دیگر مناطق شهر، پیچیدگی خدمات‌رسانی به این مناطق که در پشت هفت‌خوان قانونی، حقوقی، مالی و از همه مهم‌تر برنامه‌ای مانده‌اند، بر حدت موضوع می‌افزاید.
چه آن‌ها را قانونی و رسمی و چه غیرقانونی و غیررسمی به شمار آوریم، آن‌ها وجود دارند و متأسفانه در شرایط اقتصادی حاضر لایه‌های وسیع‌تری به آن‌ها خواهند پیوست.
طرح های مسکن اجتماعی، واگذاری زمین، توان‌مندسازی و ... چگونه در جهان پاسخ‌گو بوده‌اند؟
جالب اینجا است که در میان این هیاهو ساکنان این سکونتگاه‌ها منتظر نشدند و برای تداوم زندگی، مسئله سکونت و شرایط زندگی را مدیریت کرده‌اند. تجربه محلی یا حکمت محلی چیست؟ چگونه می‌توان با تکیه بر این تجربه محلی بخشی از راه‌حل را پیمود؟ بالاخره قبول کنیم که آن‌ها نسبت به زندگی‌شان و شرایط موجود در محل آگاهی بیشتری دارند.
جامعه معماری به‌عنوان مسئولیت حرفه‌ای و اجتماعی نیاز دارد تا در کنار معماری خواص به معماری عوام و به‌ویژه معماری گروه های کم‌درآمد توجه کند و برای آن در چهارچوب مسئولیتش راه‌کارهای حرفه‌ای بیابد.
مسابقه ارتقاء تدریجی معماری سرپناه حداقل در سکونتگاه‌های غیررسمی علی‌رغم اسم بلندبالایش به دنبال دو هدف ساده و اساسی است:
1- تأکید بر دغدغۀ مسئولیت حرفه‌ای و اجتماعی دانشجویان، استادان و محیط آکادمی در مورد مسکن لایه‌های کم‌درآمد.
2- جستجوی راه‌کارهای عملی برای شناخت تجربه محلی و توان‌مندسازی ساکنان در جهت ارتقاء تدریجی با کمک نهادهای محلی شورایاری، دفاتر تسهیل‌گری، نهادهای مردمی و نهادهای تخصصی آکادمیک.
در این راه تجربه نشان داد که گفتگوی حرفه‌ای و صمیمانه با نهادهای شهری، به‌ویژه دانشگاه‌های محلی در این زمینه بسیار راهگشا است. همکاری صمیمانه شوراهای شهر، شهرداری‌ها، نهادهای مردمی و دفترهای تسهیل‌گری، معتمدان محلی و به‌ویژه استادان رشته‌های مرتبط در دانشگاه‌های آزاد و سراسری سیستان و بلوچستان و نیشابور بارقه امیدی بود که در شرایط ناامیدی، بسیاری از گروه‌های تخصصی هنوز دغدغه‌های انسانی در بخش‌هایی از نهادهای مسئول جدی است.
روش کار مسابقه نخست جمع‌آوری بیشتر مطالب نظری موضوع، از طریق گردآوری مقالات مرتبط در دفتر مسکن گروه‌های کم‌درآمد در سایت معمارنت و برگزاری سه نشست در نیشابور، تهران و زاهدان برای معرفی مسابقه، معرفی محله‌های هدف و بررسی ابعاد اجتماعی، اقتصادی، شهرسازی و معماری سکونتگاه‌های غیررسمی به‌عنوان موضوعی بین‌رشته‌ای در دانشگاه‌ها و محافل آکادمیک این شهرها است.
انتخاب حدود 10 واحد سرپناه در هر یک از محله‌های چهارده معصوم نیشابور و شیرآباد زاهدان به کمک معتمدان محلی و ساکنان آن‌ها به‌نحوی‌که برآیندی از مشکلات این واحدها باشند و معرفی آن‌ها به دانشجویان برای طراحی ارتقاء قدم بعدی است. پس از ارائه طرح‌ها، توسط خود ساکنان، معتمدان و افراد متخصص محلی از هر محله 3 واحد و جمعاً 6 واحد در دو محله برای اجرای ارتقاء برگزیده می‌شود تا در فرصتی یک‌ماهه با کمک 30 میلیون ریال واحدها را ارتقاء دهند.
بسیاری نقد داشتند که با توجه به معضلات پُر‌شمار این واحدها و نیاز به مقاوم‌سازی، اصلاح ساخت نما، تأسیسات، امنیت و غیره، 30 میلیون ریال ناکافی است. البته ما هم معتقدیم ناکافی است، اما اگر به‌عنوان الگویی تکرارپذیر به موضوع نگاه کنیم، آیا ساکنانی که در تهیه غذای روزانه خود و خانواده دچار مشکل هستند توان تعمیرات چند ده‌میلیونی را دارند؟
درهرحال پس از انجام ارتقاء توسط صاحب واحد به کمک و زیر نظارت طراح، در داوری دوم بهترین طرح ارتقاء انجام‌شده انتخاب می‌شود و به طراح هرکدام از محله‌ها مبلغ 50 میلیون ریال جایزه تعلق می‌گیرد. در کنار مسابقه فیلم مستندی نیز به تاریخچه موضوع و مستندسازی روند مسابقه و محله‌های آن می پردازد.